Huisvestingseisen voor een pluimveebedrijf: de complete gids

28 juni 2023

Air Quality

Animal Health

Humidity

HVAC

Livestock

Temperature

Een pluimveebedrijf beginnen is geen impulsieve beslissing en vergt nogal wat planning omdat er de nodige vereisten zijn voor het houden van pluimvee. Met de juiste voorbereiding zul je echter zeker slagen. Daarom hebben we besloten om deze uitgebreide gids te schrijven op basis van het advies van ervaren kippenboeren en officiële wet- en regelgeving met betrekking tot het houden van vleeskuikens en leghennen. We bespreken kippen, kalkoenen, eenden en enkele andere vogelsoorten.

In deze blog nemen we jou mee door de basisprincipes voor het starten van een kippenboerderij. We behandelen onderwerpen als wet- en regelgeving (gericht op het Verenigd Koninkrijk, Nederland en België), voeder- en drinkstations, huisvesting, klimaatbeheersing en watervereisten voor pluimvee.

Index

• Het belang van goede huisvesting in de pluimveehouderij
• Belangrijke elementen in het ontwerp van een pluimveebedrijf
• De juiste locatie en materialen kiezen
• Isolatie, plaatsing en bouwmaterialen
• Gladde materialen en veilige uitrusting
• Strooisel
• Vloeren
• Toegang voor voertuigen
• Ruimte en lay-out overwegingen
• Natuurlijk gedrag en verrijking
• Voorkom overbevolking in je stal
• Eenvoudige hygiëne en gezondheidsinspectie
• Ziekenkamers
• Evacuatieplannen in geval van rampen
• Het juiste binnenklimaat voor pluimvee
• Ventilatie
• Verlichting
• Dag-en-nacht ritme
• Verwarming
• Verkoeling
• Essentiële kenmerken van gebouwen voor kippenboerderijen
• Bescherming tegen regen
• Bescherming tegen de zon
• Vers drinkwater
• Voederstations
• Grit of maagkiezels verstrekken
• Voor extra calcium zorgen
• Bescherm jouw stal tegen ongenodigde gasten
• Ziekteverspreiding onder controle houden
• Speciale huisvestingseisen voor pluimvee per type
• Speciale vereisten voor legkippen
• Speciale vereisten voor vleespluimvee
• Speciale vereisten voor het uitbroeden van eieren en het trainen van kuikens
• Begin jouw pluimveestallen te optimaliseren voor gezondheid en productiviteit
• Woordenlijst
• Bronnen

Het belang van goede huisvesting in de pluimveehouderij

Of jij nu besluit om vleeskuikens of legpluimvee te houden, het is belangrijk dat jouw koppel een gezonde leefomgeving heeft. Afhankelijk van de vogelsoort zijn er kleine verschillen. Er zijn echter algemene regels die van toepassing lijken te zijn op kippen, kalkoenen, eenden en andere vogels.

Om jouw dieren veilig en gezond te houden, is het belangrijk om te zorgen voor goede commerciële kippenhokken. Dieren die stress ervaren zijn vatbaarder voor ziekte, groeiachterstand, agressie of zelfs sterfte.

Om financiële redenen kan het ook belangrijk zijn om de wet- en regelgeving te volgen. Als jouw manier van huisvesten of opkweken niet voldoet aan de wetten van jouw land, kun jij een boete krijgen of een lagere prijs ontvangen voor jouw vlees dan dat je op gehoopt had.

Belangrijke elementen in het ontwerp van een pluimveebedrijf

Wat zijn de basisvereisten voor een pluimveestal? Voor het runnen van een succesvol pluimveebedrijf moet jij op veel dingen letten. Pluimvee heeft natuurlijk voedsel, drinkwater en onderdak nodig. Maar een kalkoen-, eenden- of kippenboerderij is zoveel meer dan dat.

Ten eerste is het cruciaal om rekening te houden met het binnenklimaat, inclusief luchtkwaliteit, temperatuur, verlichting en geluid. Besteed aandacht aan de indeling en de materialen die binnen worden gebruikt, zoals vloerbedekking en strooisel. Automatisering kan nuttig zijn, zoals het implementeren van automatische eierverzamel- of mestverwijderingssystemen. Volg daarnaast de juiste procedures voor ongediertebestrijding, het voorkomen van overbevolking en het beheersen van agressie onder de vogels.

Een ander essentieel aspect is de constructie van het boerderijgebouw. Zorg ervoor dat het goed gebouwd is, met de juiste isolatie en correct geplaatste ramen. Denk aan handige parkeerplaatsen voor voertuigen tijdens het laden van vleeskuikens. Het is belangrijk om noodplannen te hebben voor evacuaties bij brand of overstroming, aangezien deze plannen de indeling van de boerderij beïnvloeden. Ontwikkel strategieën voor het omgaan met extreme weersomstandigheden, ziekten en het handhaven van stalhygiëne. Bepaal de plaatsing van een ziekenkamer in het gebouw en overweeg de invloed ervan op de luchtstroom. Overweeg tot slot om een alarmsysteem voor het binnenklimaat te implementeren voor extra veiligheid.

De juiste locatie en materialen kiezen

Accommodaties voor het houden van pluimvee moeten zo worden gebouwd en onderhouden dat de veiligheid van de vogels gegarandeerd is. Dit omvat het vermijden van scherpe randen of uitsteeksels die verwondingen kunnen veroorzaken. Elektrische bedrading mag niet blootliggen en andere potentieel schadelijke materialen (zoals giftige verf) moeten worden vermeden.

Bovendien is het cruciaal om materialen te gebruiken voor de bouw van hokken, hokken, stallen en uitrusting die niet schadelijk zijn voor de dieren. Deze materialen moeten ook gemakkelijk gereinigd en gedesinfecteerd kunnen worden om een hygiënische omgeving te behouden in het geval van een ziekte-uitbraak.

Houd er rekening mee of jouw land gevoelig is voor overstromingen of dat jij jouw stal bouwt in een gebied dat gevoelig is voor bosbranden.

Isolatie, plaatsing en bouwmaterialen

Om hittestress bij kippen en ander pluimvee te voorkomen is het verstandig om te investeren in goede isolatie om de zomerhitte uit jouw hok te houden. Dit betekent zowel dakisolatie als geïsoleerde muren.

Als het gaat om ramen die natuurlijk licht binnenlaten, is het verstandig om deze niet aan de zuidkant van jouw gebouw te plaatsen, omdat dit gegarandeerd veel warmte in jouw pluimveestal binnen zal laten.

Gladde materialen en veilige uitrusting

Het gebruik van gladde materialen vermindert niet alleen het risico op verwondingen bij jouw vogels, maar maakt het schoonmaken van jouw hok ook gemakkelijker. Metalen zitstokken zijn bijvoorbeeld gemakkelijk te ontsmetten, terwijl hun houten tegenhangers niet zo gemakkelijk schoon te maken zijn.

Alle apparatuur en materialen in het hok moeten zo worden geïnstalleerd dat de kans op verwondingen bij pluimvee minimaal is. Voederstations, drinkstations, verwarmingssystemen, ventilatiesystemen en verlichting moeten regelmatig worden onderhouden.

Strooisel

Strooisel of bodembedekking voor pluimvee is een van de belangrijkste vereisten voor het houden van pluimvee, het moet snel kunnen drogen zodat er geen schimmelplekken ontstaan. Ook moet het strooisel niet te stoffig zijn, omdat dit ademhalingsproblemen kan veroorzaken bij zowel vogels als mensen. Droog strooisel zorgt ervoor dat de vogels een gezonde en comfortabele leefomgeving hebben.

Er zijn verschillende opties wat betreft bodembedekking. Er is geen goede of foute bodembedekking, zolang het maar voldoet aan de volgende eisen: niet te stoffig maar wel geschikt voor stofbaden, sterk absorberend en het moet zacht en te bekrabben zijn. Verschillende soorten strooisel zijn geschikt voor pluimvee: houtkrullen/schaafsel, stro, turf, vlas, hennep enz. zolang ze vrij zijn van schadelijke stoffen of andere dingen die schadelijk kunnen zijn voor het koppel.

Kippen willen van nature stofbaden nemen om gezond te blijven en zich te beschermen tegen ongedierte zoals mijten en luizen. Het helpt ook voorkomen dat hun veren te vettig worden.

De bodembedekking moet ongeveer 10 cm diep zijn om een comfortabele leefomgeving voor pluimvee te garanderen. Als jij de vogels niet ziet stofbaden, is de door jou gekozen bodembedekking misschien niet geschikt voor jouw vogels.

Jouw vogels moeten altijd ononderbroken toegang hebben tot strooisel van hoge kwaliteit. Vuil of nat strooisel (onder drinkplaatsen) moet zo snel mogelijk worden verwijderd.

In veel gevallen kan het vervuilde strooisel worden verkocht als natuurlijke meststof. Vooral turf gemengd met kippenmest is een waardevol 'afval' product om te gebruiken in de landbouwindustrie.

Heipluim bv heeft ervaring met het gebruik van veenstrooisel en verkoopt het vuile strooisel aan een bedrijf dat gespecialiseerd is in het steriliseren ervan voor verder gebruik in de landbouwsector.

Vloeren

Als het gaat om bodemsystemen in professionele kippenstallen of stallen voor ander pluimvee, zijn er verscheidene opties die elk voordelen hebben.

• Diepe bodembedekking
• Roostervloeren
• Een hybride systeem van roosters en bodembedekking

Een diep strooiselsysteem biedt de dieren veel krabruimte, wat hun natuurlijke foerageergedrag stimuleert. Het hok wordt 'schoongemaakt' door het strooisel aan te vullen met een verse laag. Diepere lagen beginnen na verloop van tijd te composteren. Als een pluimveestal gaat stinken, moet er een nieuwe verse laag worden aangebracht. Een grondige reiniging van het hok moet worden uitgevoerd na elke vervanging van het koppel (vleeskuikens), of meerdere keren per jaar voor leghennen.

Een roostervloer zorgt voor een gemakkelijke reiniging omdat alle mest en uitwerpselen door de roosters vallen. Als jij een mestband gebruikt, kunnen de uitwerpselen automatisch worden verzameld. Deze methode is erg hygiënisch omdat er geen organisch materiaal aanwezig is en alle delen van het vloersysteem gemakkelijk gereinigd kunnen worden. Het nadeel is echter dat deze optie erg onnatuurlijk is voor vogels.

Een hybride systeem is een goed alternatief om de vogels een natuurlijke optie te bieden die natuurlijk gedrag stimuleert, terwijl het ook jouw eigen schoonmaakwerk wat gemakkelijker maakt als je een kippenboerderij begint. De voeder- en drinkruimte kan bestaan uit een roostervloersysteem, terwijl de verrijkings-, rust- en eierlegruimten zijn voorzien van een diepe strooisellaag.

Toegang voor voertuigen

Vooral als je vleeskuikens houdt, is het belangrijk om jouw stal zo te ontwerpen dat er gemakkelijk een voertuig naast het gebouw kan parkeren als het pluimvee geladen dient te worden voor de slacht.

Ruimte en lay-out overwegingen

In deze tijd waarin we ons steeds meer bewust worden van dierenwelzijn, moeten commerciële veehouderijen zich aan strengere regels houden om ervoor te zorgen dat hun dieren een betere leefervaring hebben. Toch moet de balans tussen een gelukkige vogel en een goed verzorgde vogel behouden blijven: boerderijpersoneel en verzorgers moeten gemakkelijk toegang hebben tot alle pluimveeruimten voor dagelijkse inspectie en regelmatige reiniging.

Natuurlijk gedrag en verrijking

Vogels moeten de mogelijkheid hebben om natuurlijk gedrag te vertonen, gemakkelijk hun vleugels te kunnen spreiden, hun nek en kop te kunnen bewegen en rechtop te kunnen lopen zonder tegen het plafond of een ander platform te lopen. Ze moeten voldoende ruimte hebben om zichzelf schoon te kunnen houden en te kunnen gaan zitten zonder andere vogels aan te raken.

Verrijking is een belangrijk onderdeel van de huisvestingseisen voor pluimvee. Het is nuttig omdat het beweging bevordert, destructief gedrag afleidt en het algehele welzijn verbetert. Het houdt in dat de leefomgeving van vogels wordt verbeterd om gewenst gedrag aan te moedigen. Voorbeelden van verrijkingsmethoden zijn stofbaden, strobalen, zitstokken, platforms, pikblokken en overdekte hokken. Deze items stimuleren natuurlijke instincten en foerageergedrag, waardoor agressie tussen vogels vermindert. Verrijking biedt veilige schuilplaatsen, extra ruimte, strooisel en toegang tot natuurlijk daglicht. Uiteindelijk stimuleert het positief gedrag, welzijn en gezondheid bij pluimvee.

Vogels moeten een vorm van verrijking in hun hok hebben, zoals hooibalen om op te springen of om voedsel te zoeken door op de vloer te pikken. Kippen willen van nature stofbaden nemen, dus hun bodembedekking moet dit toelaten, of ze hebben hiervoor een andere ruimte nodig.

Pluimvee houdt ervan om in het stof te rollen, waardoor ze schoon blijven en beschermd zijn tegen ongedierte. Het zorgt er ook voor dat ze met elkaar kunnen socialiseren. Het is belangrijk dat ze genoeg goede bodembedekking hebben zodat ze dit samen kunnen doen zonder lastig gevallen te worden door andere vogels die hun eigen ding doen. Als jij merkt dat er nauwelijks kippen stofbaden, kan dat betekenen dat er niet genoeg ruimte is of dat het strooisel niet geschikt is.

De behoefte aan water voor pluimvee verschilt per soort. Voor watervogels zoals eenden betekent natuurlijk gedrag ook de mogelijkheid om in het water te gaan. Eenden moeten hun hele kop in hun waterbak kunnen onderdompelen.

Pluimvee dat zitstokken wil gebruiken, moet deze tot zijn beschikking hebben. Kippen hebben minstens 15 cm ruimte per dier nodig.

Het Beter Leven keurmerk (zie woordenlijst) vereist de volgende verrijking voor 1-3 sterren kippen:

• Hooibalen (1 per 1000 kippen)
• Strooivoer om foerageergedrag te stimuleren (minstens 2 gram per vogel per dag)
• Overdekte hokken om in een daglichtrijke omgeving te lopen (de grootte van het hok verandert per sterrenclassificatie)
• Pikstenen (alleen verplicht voor legkippen)

Ook kalkoenen krijgen verrijking onder het kerumerk:

• Hooibalen (1 per 1000 kalkoenen)
• Een extra verrijkingsobject hangend aan het plafond, zoals een cd of touw om aan te pikken (1 per 1000 kalkoenen)
• Toegang tot daglicht
• Overdekte hokken (de grootte van het hok verandert per sterrenclassificatie)
• Materiaal om op te springen (alleen voor kalkoenen met 3 sterren)

De ‘hooibalen’ mogen van hooi, stro of luzerne zijn en moeten 15-20 kg per baal wegen. De balen moeten gelijkmatig verdeeld zijn over de beschikbare ruimte.

Voorkom overbevolking in je stal

Verschillende landen hanteren verschillende regels als het gaat om het maximale aantal dieren per m2. De vogelsoorten die jij opkweekt op jouw boerderij zijn ook van grote invloed op je ruimtebeheer. Een kalkoen en een kip hebben immers een aanzienlijk verschil in lichaamsmassa.

Volgens de Nederlandse Beter Leven regels zijn er maximaal 12 kippen per m2 toegestaan voor 1 ster. Veel traditionele kippenhouderijen houden ongeveer 20 vleeskuikens per m2 (plofkip, zie woordenlijst). Dit kan echter leiden tot een slechte gezondheid, verveling, kibbelen en agressief gedrag en het vertrappen van dieren. Ook ziektes gedijen goed in vuile en volle hokken.

Soorten	Vogels per m2	kg per m2
Leghennen (kip)	7-9	-
Vleeskuikens (kip)	11-12	25kg
Vleeskalkoenen	5-7	35-36kg voor vrouwtjes, 35-40kg voor mannetjes
Eenden	3-5	-

Het Verenigd Koninkrijk hanteert momenteel andere regels die over het algemeen minder streng zijn. De verwachting is echter dat meer landen in de (nabije) toekomst zullen overstappen op het Nederlandse model. Neem contact op met jouw lokale overheid voor de exacte regels waaraan jij je moet houden als je overweegt een pluimveebedrijf te beginnen.

Overbevolkte kippen die elkaar beginnen te pikken (verenpikken, zie woordenlijst) zien er in het beste geval vies uit en hebben een beschadigde vacht. In het ergste geval zijn ze zwak en gewond, wat kan leiden tot pluimveekannibalisme.

Bij leghennen is het vooral belangrijk om ervoor te zorgen dat er voldoende nestruimte is voor de kippen om in alle rust hun eieren te kunnen leggen. Als een nestruimte door te veel kippen wordt gedeeld, neemt de kans op gebroken en vuile eieren toe. Gebroken eieren die op de vloer of het strooisel terechtkomen zijn niet alleen verspilling, maar kunnen ook ongewenst gedrag in jouw koppel aanmoedigen: het eten van eieren.

Eenvoudige hygiëne en gezondheidsinspectie

Om de gezondheid van jouw koppel te garanderen, moet de indeling van de boerderij eenvoudige hygiëne en routine-inspectie mogelijk maken. Dit betekent dat alle verschillende ruimtes gemakkelijk toegankelijk moeten zijn, niet alleen voor de dieren, maar ook voor het personeel.

Ziekenkamers

Ziekenkamers waar zieke vogels worden gehouden, moeten ver verwijderd zijn van het andere, gezonde pluimvee. Wanneer jij de indeling van jouw stal ontwerpt, moet je hier rekening mee houden. Als er een luchtstroom door jouw gebouw loopt die door de zieke ruimte gaat, mag deze niet van de zieke vogels naar de gezonde vogels gaan.

Evacuatieplannen in geval van rampen

In geval van stalbranden, overstromingen of andere rampen moet er een evacuatieplan zijn om jouw pluimvee in veiligheid te brengen. Geschikte deuren en vluchtroutes moeten strategisch in de stallen worden geplaatst, om een vlotte noodprocedure te vergemakkelijken als er brand uitbreekt. Het is essentieel om deze vluchtroutes zo te ontwerpen dat zowel het pluimvee als het boerderijpersoneel veilig kunnen evacueren.

Voor extra veiligheid is het aan te raden om de hoofdstroom schakelaars buiten de gebouwen te plaatsen. Deze plaatsing zorgt ervoor dat de stroom in geval van nood snel kan worden uitgeschakeld, waardoor het risico op een verdere verslechtering van de situatie wordt verkleind.

Bij het bouwen van nieuwe stallen of het aanpassen van bestaande structuren is het van vitaal belang om voorzieningen aan te brengen die het mogelijk maken om pluimvee snel en efficiënt vrij te laten in noodsituaties. Daarnaast moet er zorgvuldig worden nagedacht over de keuze van bouwmaterialen voor commerciële kippenhokken, zodat deze voldoende brandwerende eigenschappen hebben om het risico van branduitbreiding te minimaliseren.

Om het risico van branduitbreiding te beperken, is een zorgvuldige planning en installatie van elektrische, gas- en oliediensten noodzakelijk. Alle elektrische bedrading, gaspijpleidingen en olieapparatuur moeten zo worden geïnstalleerd dat de kans op oververhitting of het ontstaan van vlammen die het gebouw, het strooisel of andere brandbare materialen kunnen doen ontvlammen, tot een minimum wordt beperkt.

Het installeren van een betrouwbaar brandalarmsysteem is een andere cruciale stap in het voorkomen van stalbranden en het minimaliseren van mogelijke slachtoffers. Er moet worden overwogen om brandalarmsystemen te gebruiken die op elk moment kunnen worden gehoord en waarop kan worden gereageerd, dag en nacht. Een aanbevolen pluimvee-monitoringsysteem is Reporter van Crodeon, dat gebruik maakt van temperatuur- en CO2-sensoren om stalbrand in een vroeg stadium te detecteren. Wanneer er brand ontstaat, zal de temperatuur in de stal stijgen en het CO2-niveau zal toenemen wanneer organisch materiaal verbrandt. Reporter detecteert dit en stuurt alarmmeldingen om jou te waarschuwen om jouw pluimvee te evacueren.

Het juiste binnenklimaat voor pluimvee

Pluimvee heeft het juiste binnenklimaat nodig om gelukkig en gezond te blijven. Dit betekent dat jij aandacht moet besteden aan luchtkwaliteit, verlichting, verwarming en verkoeling.

Ventilatie

Een ventilatiesysteem moet frisse lucht in jouw stal brengen terwijl giftige gassen verwijderd worden. Tegelijkertijd kan deze frisse lucht de binnentemperatuur afkoelen op warme zomerdagen. Afhankelijk van de beschikbare ruimte, de vogelsoorten en het aantal dieren dat jij hebt, is er een bepaald volume verse lucht per uur nodig.

De Belgische overheid beveelt 9700 m3 verse lucht per uur aan, per 1000 kippen als ze 2 kg wegen. Meer details zijn te vinden in de gids 'Huisvesting van vleeskippen'.

Zonder goede ventilatie wordt de lucht in een kippenboerderij snel giftig. Pluimveemest is rijk aan ammoniak, een gas dat veel gezondheidsproblemen veroorzaakt. Vooral wanneer dieren en mensen gedurende langere tijd worden blootgesteld aan hoge concentraties ammoniak, is de kans op schade aan de luchtwegen enorm.

Een constante toevoer van verse lucht is cruciaal om ervoor te zorgen dat jouw koppel gezond blijft. Houd er echter rekening mee dat kippen geen tocht verdragen. Het ventilatiesysteem moet daarom zo worden opgezet dat de luchtstroom niet schadelijk is voor het pluimvee.

Als je een kippenboerderij begint, moet een ventilatiesysteem:

• frisse lucht toevoeren
• het strooisel droog en los houden
• kooldioxide (CO2), ammoniak (NH3) en koolmonoxide (CO) in een stal verminderen
• stof in de lucht verminderen
• de vogels op een comfortabele temperatuur houden (17°C-25°C)
• pluimvee beschermen tegen tocht
• de relatieve vochtigheid (RH) binnen een aanvaardbaar bereik (40%-60%) houden

Het ammoniakgehalte mag niet hoger zijn dan 20 ppm en het CO2-gehalte niet hoger dan 3000 ppm. Metingen moeten worden uitgevoerd op vogelhoofdhoogte. De relatieve luchtvochtigheid binnen mag niet hoger zijn dan 70% als de buitentemperatuur lager is dan 10°C. Het wordt aanbevolen om de concentratie van gassen in jouw stal bij te houden in een log.

Vencomatic, een fabrikant van kippenstalsystemen, lost het ventilatieprobleem op door luchttoevoeren direct boven een bewegende mestband te plaatsen. Dit werkt als een droogblazer voor de mest, waardoor er minder ammoniak uit de mest ontsnapt en de luchttoevoeren geen tocht veroorzaken. Probeer op zoek te gaan naar een modern systeem als je nadenkt over hoe je een kippenboerderij wilt beginnen.

Luchtafvoeren worden vaak in de buurt van het dak van het kippenhok geplaatst. Ammoniak is lichter dan lucht, daarom ontsnapt het op deze manier vanzelf uit het gebouw. Houd er wel rekening mee dat een ammoniak-waterdampmengsel daarentegen zwaarder is dan water.

Omdat ventilatiesystemen cruciaal zijn voor het welzijn van mens en dier, is het aan te raden om een alarmsysteem te installeren voor pluimveebewaking op afstand. Dit alarmsysteem kan detecteren dat de ventilatie is gestopt met werken, omdat het de volgende zaken meet en controleert:

• CO2-niveaus: een stijgend CO2-niveau geeft aan dat er geen verse lucht wordt aangevoerd
• stijgende temperaturen: stijgende temperaturen geven aan dat er geen koude buitenlucht wordt aangevoerd.
• detectie van stroomuitval: het sensorapparaat kan een algemene stroomonderbreking detecteren wanneer het op een stopcontact is aangesloten
• automatisch bijhouden van gegevens: als extra bonus houdt dit systeem automatisch de historische CO2- en temperatuurmetingen in jouw pluimveestal bij in een log

Een dergelijk bewakingssysteem voor pluimveebedrijven is Reporter van Crodeon. Met dit gebruiksvriendelijke plug & play-apparaat kun jij jouw pluimvee goed in de gaten houden, zelfs als je er niet bent. Het is jouw extra paar ogen, want het waarschuwt jou onmiddellijk in geval van nood.

Volgens de Britse en de Beter Leven voorschriften moet jij een systeem hebben dat het personeel waarschuwt wanneer een ventilatiesysteem uitvalt of kapot gaat. Dit geldt voor alle soorten pluimvee.

Als het gaat om het ventilatiesysteem moet jij altijd in gedachten houden in welke richting jij de luchtinlaten en -uitlaten aan de buitenkant van jouw stal wilt plaatsen. Omdat het noorden over het algemeen koeler is, is dit de beste luchtinlaatrichting voor de zomer. Jouw luchtuitlaat kan in een van de andere drie windrichtingen geplaatst worden.

Verlichting

In de traditionele pluimveehouderij is kunstlicht aanvaardbaar voor een pluimveestal. Strengere wetten op het gebied van dierenwelzijn vereisen echter dat je zorgt voor voldoende daglicht in jouw stal. Volgens het Nederlandse Beter Leven keurmerk heeft een kalkoenen- en kippenhok minstens 20 lux daglicht nodig. Daglicht kan de stal binnenkomen via ramen in de muren of op het dak. Daarnaast zijn reflecterende lichttunnels in het dak ook toegestaan om meer natuurlijk licht binnen te brengen.

Ten minste 80% van de actieve ruimte moet 8 uur lang verlicht worden met 20 lux. Alleen in speciale gevallen moet jij het lichtniveau in een hok verlagen, zoals wanneer een dierenarts dit adviseert om destructief gedrag onder de kudde te stoppen.

Luxniveaus moeten altijd worden gemeten op vogelooghoogte. Met een luxsensor kun jij meten en controleren of de lichtniveaus in jouw hok geschikt zijn. Met een automatisch bewakingssysteem kun jij de lichtniveaus in jouw hok bijhouden en meten, en ook registreren wanneer en hoe lang deze luxniveaus zijn gehandhaafd.

Voor kalkoenen veranderen deze aanbevelingen. De dierenwelzijnscode voor kalkoenen van de Britse overheid merkt op dat "kalkoenen die bij daglicht worden gehouden, venijnig kunnen zijn". Een voorgestelde manier om dit gedrag te beheersen is om ofwel het licht minder fel te maken, of indien nodig de snavels te trimmen.

Dag-en-nacht ritme

Net als mensen hebben vogels een circadiaan ritme, wat betekent dat ze een heldere dag en een donkere nacht nodig hebben. Pluimvee heeft 8 uur ononderbroken duisternis en 8 uur licht nodig. Om het leggen van eieren bij kippen aan te moedigen, moet een zwak verlichte overgangsperiode van 1-5 lux worden geïmplementeerd.

Verwarming

Volwassen pluimvee heeft een ontwikkelde vacht om de dieren lekker warm te houden. Jonge kuikens, eendjes en pullen daarentegen hebben alleen wat pluis. Hierdoor zijn ze gevoelig voor onderkoeling.

Er moet een soort verwarming worden geïnstalleerd om jouw schuur warm genoeg te houden voor jouw vogels tijdens de eerste drie weken van hun leven. Een temperatuur van 33°C-35°C is ideaal voor jonge kippen. Het gebouw moet altijd voorbereid en verwarmd zijn om een nieuwe aankomst van kuikens op te vangen.

Verkoeling

Hittestress bij pluimvee is een gevaarlijk fenomeen dat vooral voorkomt op pluimveebedrijven tijdens warme zomerdagen of wanneer ventilatiesystemen kapot gaan.

Er moet een koelsysteem aanwezig zijn om de temperatuur in jouw stal te verlagen, omdat dit een van de vereisten is voor het houden van pluimvee. Verkoelen gebeurt vaak door verneveling, omdat verdampend water een verkoelend effect heeft, of door het ventilatiesysteem zelf.

Volwassen vogels kunnen vanaf 25°C last krijgen van hittestress. Hoewel jonge vogels over het algemeen warmere temperaturen nodig hebben dan volwassen vogels, zijn ze nog steeds gevoelig voor vogelhittestress. Temperaturen van 40°C en hoger vereisen koeling om de jonge vogels veilig te houden.

Essentiële kenmerken van gebouwen voor kippenboerderijen

Wat zijn de basisvereisten voor een kippenhok? Natuurlijk heb jij voederstations, drinksystemen en een schuilplaats nodig om jouw vogels te beschermen tegen ongedierte, roofdieren en slecht of extreem weer.

Hoewel een beetje zon geen probleem is en een beetje regen ook niet, kunnen te hoge temperaturen of een zware regenbui een probleem vormen. Ook wind kan een probleem zijn, omdat kippen niet goed tegen tocht kunnen.

Bescherming tegen regen

Kippen zijn relatief waterbestendig dankzij hun veren, wat betekent dat een lichte motregen geen probleem is voor jouw koppel. Een flinke regenbui daarentegen kan een echt probleem vormen, omdat een kip doorweekt kan raken. Vooral als het koud en winderig is, kan dit tot problemen leiden omdat jouw kippen het dan te koud krijgen.

Onderkoeling kan leiden tot een heleboel gezondheidsproblemen, dus probeer te voorkomen dat jouw kippen te nat worden.

Andere soorten pluimvee hebben een andere relatie met water. Eenden hebben water nodig om gezond te blijven en hebben geen problemen met regen omdat hun vacht zeer waterbestendig is. Ganzen hebben net als eenden geen problemen met regenachtig weer. Kalkoenen en kwartels hebben eerder zoals kippen beschutting nodig.

Bescherming tegen de zon

Langdurige blootstelling aan direct zonlicht kan hittestress veroorzaken bij vogels, vooral wanneer het zonlicht sterk is en de temperatuur hoog. Zorg voor schaduw of beschutting om jouw koppel te beschermen. Een ventilatiesysteem met koeling kan helpen om de temperatuur in jouw schuur onder controle te houden.

Vers drinkwater

Pluimvee moet altijd toegang hebben tot vers water, vooral bij warm weer wanneer het risico op uitdroging groot is. Jonge dieren en dieren die meestal droogvoer krijgen, zijn het meest gevoelig voor uitdroging. Een pot water is niet geschikt voor grote groepen vogels, omdat deze snel vuil wordt en niet voldoet aan de waterbehoefte van pluimvee.

Een watersysteem dat waterverspilling minimaliseert is een echte aanrader voor pluimvee. Het bespaart geld op zowel water als nieuw strooisel. Waternippels met druppelbakjes blijken een geweldige manier te zijn om de toegang tot vers water voor jouw vogels te garanderen en tegelijkertijd je hok schoon te houden.

Als het op water aankomt, zijn er strikte regels waar jij je aan moet houden:

• maximaal 10 kippen per drinknippel
• minimaal 2,5 cm ruimte per vogel bij een drinkbak
• minstens 2 drinkpunten moeten binnen het bereik van elke vogel zijn
• water mag geen schadelijke stoffen bevatten

De Britse regelgeving dwingt jou om na te denken over de toegang tot veilig drinkwater voor jouw koppel als er een onderbreking zou zijn in de kraanwatervoorziening. Idealiter zou jij een reserve waterbron voor jouw pluimvee moeten hebben, zodat er altijd vers water is. We raden jou aan om afspraken te maken met buren die misschien een boorput hebben. De minimale hoeveelheid water die een vogel nodig heeft is 0,5 liter per dier, dit is alleen van toepassing als rantsoenering absoluut noodzakelijk is en jij verplicht bent om de wateropname in pluimveestallen nauwlettend in de gaten te houden.

Het watersysteem moet op een geschikte hoogte voor alle vogels worden geplaatst en moet regelmatig worden onderhouden. Als de waterdruk op de leidingen onvoldoende is, krijgen jouw kippen misschien niet genoeg water. Een te hoge druk daarentegen kan leiden tot het morsen van water, nat strooisel en gewonde vogels.

Om ervoor te zorgen dat de druk op de waterleidingen precies goed is, kun jij misschien een druksensor installeren. Als de druk op jouw waterleidingen om de een of andere reden daalt of stijgt, word jij gewaarschuwd. Systemen voor bewaking op afstand zoals Reporter kunnen jou hierbij helpen.

Reporter is ook compatibel met watermeters of debietmeters waarmee jij de waterinname in pluimveestallen kunt meten en controleren. Een geleidelijk toenemend waterverbruik laat zien dat jouw vogels groeien. Een extra bonus is dat dit systeem de gegevens voor jou bijhoudt, zodat het waterverbruik van vleeskuikens automatisch wordt genoteerd.

Voederstations

Bij een voederstation moet elke vogel toegang hebben tot:

• ten minste 10 cm ruimte per vogel bij een voederbak
• de lengte van de voederbak moet ten minste 12 cm bedragen, vermenigvuldigd met het totale aantal vogels

Indien mogelijk wordt het sterk aangemoedigd om wat voedsel door de verrijkingsruimte te strooien om pluimvee de kans te geven naar voedsel te zoeken, wat een natuurlijk gedrag is dat het welzijn van de vogels ten goede komt. Het Beter Leven keurmerk vereist dit.

Vogels moeten een aangepast dieet krijgen op basis van hun soort en leeftijd.

Als jij de dagelijkse voeropname van jouw vogels wilt meten en bijhouden, kun je een automatisch meetsysteem gebruiken om de verandering in gewicht van de voerbak te volgen.

Grit of maagkiezels verstrekken

Een essentieel onderdeel van het vogeldieet is grit (kleine steentjes en gemalen schelpen). Vogels hebben geen tanden, dus ze kunnen niet op hun voer kauwen. Ze hebben echter een middel nodig om zaden en dergelijke mechanisch te (voor)verteren. Dit gebeurt in hun spiermaag met behulp van grit. De spiermaag is een apart orgaan dat verbonden is met de vogelmaag dat samentrekt en zo het voedsel 'kauwt'.

Voor extra calcium zorgen

Oesterschelpen (vermalen) of kalksteenpoeder zijn een goede manier om extra calcium in het kippenvoer te brengen. Dit voorkomt fragiele eieren. Stevige eieren zijn van hogere kwaliteit en worden niet snel gebroken door kippen. Als een kip per ongeluk een ei breekt, zal ze nieuwsgierig zijn en ernaar pikken. Zodra het koppel de smaak van eieren ontdekt, ben je er zeker van dat er veel eieren verloren zullen gaan. Het voorkomen van eieren eten is de meest efficiënte manier om deze vorm van kannibalisme te bestrijden. Calcium helpt kippen ook om gezonde botten te behouden.

Bescherm jouw stal tegen ongenodigde gasten

In een commerciële kippenstal is het onwaarschijnlijk dat jij een vos tegenkomt in jouw stal. Muizen en ratten zijn echter wel geïnteresseerd in het stelen van het kippenvoer dat jij aan jouw pluimvee geeft. Dit is belangrijk om in gedachten te houden wanneer je een pluimveebedrijf begint. In veel gevallen is ongediertebestrijding met gif verboden, maar vallen zijn wel toegestaan. Sommige boeren kiezen ervoor om preventief een gespecialiseerd bedrijf te laten komen om het ongedierte te bestrijden.

Heipluim bv, bijvoorbeeld, kiest ervoor om proactief ongedierte te bestrijden via een gespecialiseerd bedrijf elke keer dat er een neiuw koppel wordt geïntroduceerd. Dit is onderdeel van het voorbereiden van de stal op de nieuwe lichting vleeskuikens.

Mest, voer en de dieren zelf kunnen ongedierte aantrekken. Het is belangrijk om de stal schoon te houden en jouw vogelvoer veilig op te bergen, zodat knaagdieren zich er niet aan tegoed kunnen doen. Snelle mestverwijdering heeft als gunstig neveneffect dat het ammoniakgehalte in het hok daalt, waardoor het binnenklimaat gezonder wordt voor dieren en verzorgers.

Ziekteverspreiding onder controle houden

Om de verspreiding van ziekten tussen verschillende koppels te voorkomen, moet jij per stal verschillende kleding en schoenen dragen. Personeel en bezoekers moeten zich aan de volgende hygiëneregels houden: persoonlijke kleding en schoenen uittrekken, douchen, staleigen schoenen en kleding aantrekken en naar binnen gaan. Bij het verlaten van de stal moet dezelfde procedure in omgekeerde volgorde worden uitgevoerd.

Dagelijks moet worden gecontroleerd of de vogels zich normaal gedragen, jonge vogels moeten vaker worden gecontroleerd. Dit vereist dat het boerderijpersoneel weet hoe normaal en abnormaal pluimveegedrag eruit ziet. Gewonde vogels moeten naar de ziekenboeg worden gebracht. In geval van dood moet de dode vogel onmiddellijk uit de populatie worden verwijderd.

Het voordeel van het houden van kippen in een betere leefomgeving met meer ruimte is dat ze minder snel ziek worden. Een gezonder, langzamer groeiend ras helpt dit mogelijk te maken.

Speciale huisvestingseisen voor pluimvee per type

Naast de algemene behoeften, vereisen verschillende soorten pluimvee andere ruimtes of heb je voor het houden speciale uitrusting nodig. We bespreken legkippen, vleeskuikens en het uitbroeden van eieren.

Speciale vereisten voor legkippen

Legkippen hebben specifieke behoeften om voldoende eieren te kunnen leggen. Als er een nieuwe stal moet worden gebouwd om legkippen te huisvesten, is het belangrijk om aandacht te besteden aan de omgevingsfactoren van de locatie.

Onrust

Legkippen zijn gevoelig voor vervuiling, geluid en trillingen, dus een luid buurbedrijf dat gevaarlijke dampen uitstoot is misschien niet ideaal. Het geluidsniveau rond legkippen moet zo laag mogelijk worden gehouden en constante geluiden moeten worden vermeden. Ook harde, onverwachte geluiden kunnen jouw kippen laten schrikken en stress bij ze veroorzaken.

Alle noodzakelijke stalinrichting moet goed geïnstalleerd worden om zo min mogelijk verstoring te veroorzaken. Denk bijvoorbeeld aan ventilatoren en voederstations. Als er onderhoud nodig is, moet dit zo stil mogelijk gebeuren.

De effecten van licht op het leggen van eieren

Fel licht in nestruimten heeft een negatief effect op het leggen van eieren. Daarom kun jij overwegen om de nestruimte in een natuurlijk donkerder deel van jouw hok te plaatsen. Vogels voelen zich van nature aangetrokken tot donkere plekken om te nestelen (1 lux of minder). Door de algemene leefruimte van de kippen licht genoeg te maken, kun je ze ervan weerhouden om grondeieren te leggen.

Nesten

Nesten moeten zo worden gebouwd dat er maximaal één kip tegelijk in kan en ze moeten duidelijk worden gescheiden van de algemene ruimten om te voorkomen dat de nestelende kip wordt afgeleid. De bodembedekking in de nesten moet nestgedrag stimuleren om een goede legomgeving voor de kippen te creëren. Als de vloer uit gaas of draad zou bestaan, mag dit nooit in contact kunnen komen met de kippen.

Automatische eierverzamel- en sorteerapparatuur

Er zijn verschillende systemen op de markt voor het automatisch verzamelen van eieren als je een kippenboerderij begint. De nesten worden regelmatig geleegd en de eieren worden automatisch via een transportband uit de stal getransporteerd.

Eieren sorteren en controleren op beschadigingen kan een lastige en arbeidsintensieve taak zijn. Er bestaan verschillende soorten apparatuur die eieren automatisch voor jou sorteren en tegelijkertijd de slechte eieren uit de partij verwijderen. Nadat dit proces is voltooid, moeten de eieren worden opgeslagen in eiertrays. Als jij een groot eierbedrijf hebt, kan het de moeite waard zijn om het verzamelen en sorteren van eieren te automatiseren.

Speciale vereisten voor vleespluimvee

Het doel van vleeskuikens is om een jong dier in korte tijd groot te brengen totdat het klaar is om de voedselketen in te gaan. Hiervoor moet de vogel goed groeien.

Weegschaal

Om het gewicht van jouw pluimvee bij te houden, is het aan te raden om jouw vogels regelmatig te wegen met behulp van een weegschaal.

Houd er wel rekening mee dat de regelgeving beperkingen oplegt aan hoe snel en hoeveel jouw kuikens mogen groeien. Het Nederlandse Beter Leven keurmerk hanteert dat een 1 ster kip niet meer mag wegen dan 25kg/m2 stalruimte.

Speciale vereisten voor het uitbroeden van eieren en het trainen van kuikens

Als jij een broederij wilt beginnen, heb je daar de juiste apparatuur voor nodig. Je kunt eieren uitbroeden voor vleeskuikens, of voor leghennen die getraind moeten worden als ze oud genoeg zijn.

Broedmachines

Een broedmachine is een machine om eieren uit te broeden. Het heeft het ideale klimaat om te zorgen voor de juiste temperatuur gedurende de juiste periode om gezonde kuikens let laten uitkomen.

Warmhoudmachines

Een warmhoudmachine is een verwarmingstoestel (soms een lamp) dat kuikens warm houdt wanneer ze dit zelf nog niet kunnen. Dit is een mechanisch alternatief voor een moedervogel die haar jongen warm houdt onder haar vleugels.

Weegschaal

Bij jonge vogels wil jij hun gewicht in de gaten houden om er zeker van te zijn dat ze gezond zijn en groeien zoals de bedoeling is.

Uitrusting voor het trainen van leghennen

Bij het grootbrengen van jong pluimvee is het belangrijk om een omgeving te creëren die lijkt op hun toekomstige volwassen leefomstandigheden. Dit betekent dat je zitstokken en loopplanken moet maken die lijken op wat ze als volwassen kippen zullen hebben. Als ze uiteindelijk in een systeem met meerdere etages gehuisvest zullen worden, is het een goed idee om ze in een vergelijkbare opstelling groot te brengen. Dit vereist natuurlijk speciale huisvestingseisen voor pluimvee. Legsystemen die een kuiken trainen om op te springen voor voedsel en water, zoals het 'Jump Start' systeem van Vencomatic, kunnen jou helpen om jouw jonge vogels te trainen. Dit betekent dat ze al vertrouwd zijn met de omgeving waarin ze eieren leggen.

De vroege ervaringen van zowel individuele vogels als het hele koppel kunnen hun foerageer- en pikgedrag beïnvloeden, evenals hoe ze omgaan met veranderingen en stress wanneer ze eieren beginnen te leggen. Door ze tijdens de opfokperiode meer kansen te geven om te bewegen, worden hun botten ook sterker.

Getrainde vogels kunnen later verkocht worden aan eierboeren die de vogels meteen kunnen introduceren in hun nieuwe omgeving, zonder dat dit een al te grote verandering is.

Begin jouw pluimveestallen te optimaliseren voor gezondheid en productiviteit

Zoals eerder vermeld, zijn er tal van automatiseringsmethoden beschikbaar voor de pluimveehouderij. Van automatische eiverwerking tot het bijhouden van gegevens of alarmsystemen.

Reporter, ons veelzijdige sensorapparaat voor bewaking op afstand, kan jou helpen een stap te zetten in de richting van slimme landbouw. Reporter is gebruiksvriendelijk, plug & play en vereist geen voorafgaande technische kennis. Het maakt niet uit wat jouw achtergrond is, jij kunt gemakkelijk beginnen met het monitoren van jouw boerderij met Reporter. Reporter werkt op cellulaire data, wat een eenvoudige set-up garandeert.

Het apparaat heeft vier aansluitingen, wat betekent dat jij tot vier sensoren per apparaat tegelijk kunt aansluiten. Laten we daar eens naar kijken: bijvoorbeeld een CO2-sensor die het CO2-niveau meet, maar ook de temperatuur en vochtigheid, een watermeter waarmee jij de wateropname in pluimveestallen kunt controleren, een extra relatieve vochtigheidssensor en een luxsensor.

Alle metingen worden in realtime gemonitord en met het meetinterval van jouw keuze naar de cloud gestuurd. Als Reporter afwijkingen detecteert, zoals een plotselinge toename van CO2 of verhoogde temperaturen, stuurt hij een alarmbericht via sms of e-mail.

Lees meer over pluimvee monitoring:

Wil jij meer weten over bewaking op afstand voor pluimveebedrijven? Aarzel niet om contact met ons op te nemen, dan helpen we jou met het opzetten van de juiste smart farming voor de pluimveehouderij.

Woordenlijst

Beter Leven keurmerk

Beter Leven is een initiatief van de Nederlandse Dierenbescherming dat aangeeft of een dier een 'beter leven' heeft gehad. Dit wordt bepaald aan de hand van verschillende factoren zoals ruimte binnen, de mogelijkheid om vrij in de buitenlucht rond te lopen of hoeveel verrijking een dier heeft gehad.

Vlees kan één tot drie sterren krijgen, gebaseerd op hoeveel beter het dier is behandeld (in vergelijking met oude commerciële dierhouderijmethoden). Het label is niet uniek voor pluimvee, maar bestaat in de hele vleesindustrie.

Beter Leven vlees heeft een hogere prijs dan gewoon vlees. Boeren verdienen er meer aan, maar moeten ook meer investeren in hun bedrijf. Nederlandse supermarkten verkopen sinds begin 2023 alleen nog vers kippenvlees met minimaal één ster.

Als jij jouw vlees als Beter Leven op de markt brengt terwijl het niet aan de eisen voldoet, krijg jij niet de prijs die je voor ogen had. Het kan zelfs financiële gevolgen hebben als jij jouw product niet meer onder het speciale label mag verkopen.

Verenpikken

Verenpikken is agressief gedrag onder vogels. Het kan leiden tot aanzienlijk verenverlies, ernstige verwondingen, kannibalisme en zelfs de dood. Er zijn echter maatregelen die dit gedrag kunnen helpen voorkomen.

Voldoende ruimte bieden is cruciaal om verenpikken tegen te gaan. Daarnaast kan de toepassing van verrijking de gezondheid en het welzijn van de vogels sterk verbeteren, zowel tijdens de opfokperiode als wanneer ze aan de leg zijn. Dergelijke verrijking helpt bij het minimaliseren van verstoringen, agressie, tot verwondingstoe pikken, angstreacties en algemene stressniveaus, wat bijdraagt aan een gezonder en gelukkiger koppel.

Grondeieren

Eieren die buiten de broedgebieden zijn gelegd. Deze eieren lopen een grotere kans om vertrapt te worden en ei-consumptie gedrag te stimuleren. Grondeieren zijn ongewenst en geven aan dat de nestplaatsen niet voldoen an de eisen van de vogels.

Koppel

‘Het koppel’ is een woord om een groep vogels (meer dan twee) te benoemen. Net zoals een ‘school’ vissen.

Onderkoeling

Jonge kuikens, eendjes en pullen kunnen onderkoeld raken als ze het te koud krijgen. Dit komt door een onderontwikkelde verenkleed.

Plofkip

'Plofkip' is een Nederlands woord (vooral gebruikt in Nederland) voor een 'gewone' vleeskip. Het heeft een negatieve bijklank en wordt vooral gebruikt door dierenwelzijnsorganisaties. Een plofkip is een snelgroeiend kippenras dat in 6 weken groeit van 50 gram naar twee kilo.

Deze snelle groei veroorzaakt veel gezondheidsrisico’s voor de kip en zorgt ervoor dat ze een lage levenskwaliteit ervaart. Historisch gezien kregen deze kippen vele soorten antibiotica toegediend om te voorkomen dat ze ziek zouden worden. Nederlandse supermarkten hebben ervoor gekozen om deze kip vanaf januari 2023 niet meer te verkopen. Een langzamer groeiend kippenras nam de plaats in van deze kip. Er werden ook betere leefomstandigheden ingevoerd.

Het voordeel van het houden van kippen in een betere leefomgeving is dat ze minder snel ziek worden. Met name de Beter Leven 1 ster kip verschilt qua gezondheid enorm van de 'gewone kip/plofkip'. Dit komt door de groeisnelheid die deze verschillende kippenrassen doormaken.

Boeren hebben al gemeld dat ze een significant verschil merken in gezondheid tussen de vorige vleeskip en het nieuwe, langzamer groeiende ras. De langzamer groeiende kippen worden nauwelijks ziek en hebben bijna geen preventieve antibiotica nodig.

Bronnen

Met grote dank aan Harry Verrijt van Heipluim bv voor het delen van zijn persoonlijke ervaring en alle verdere hulp en informatie.

Regelgeving uit het Verenigd Koninkrijk:

Broiler (meat) chickens: welfare recommendations. (2023, Januari 24). GOV.UK. https://www.gov.uk/government/publications/poultry-on-farm-welfare/broiler-meat-chickens-welfare-recommendations

Ducks (mallard and Pekin): welfare recommendations. (2023, Januari 24). GOV.UK. https://www.gov.uk/government/publications/poultry-on-farm-welfare/ducks-mallard-and-pekin-welfare-recommendations

Keeping farm animals and horses in extreme weather. (2022, Juli 18). GOV.UK. https://www.gov.uk/guidance/keeping-farm-animals-and-horses-in-extreme-weather

Poultry: welfare recommendations. (2023, Januari 24). GOV.UK. https://www.gov.uk/government/publications/poultry-on-farm-welfare/poultry-welfare-recommendations

Turkeys: welfare recommendations. (2023, Januari 24). GOV.UK. https://www.gov.uk/government/publications/poultry-on-farm-welfare/turkeys-welfare-recommendations

Animal Welfare: Codes of recommendations for the welfare of livestock - Ducks. (n.d.). Retrieved Juni 27, 2023, from https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file /1131245/Code_of_recommendations_for_the_welfare_of_livestock_-_ducks.pdf

Animal Welfare: Codes of recommendations for the welfare of livestock - Turkeys. (n.d.). Retrieved Juni 27, 2023, from https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file /1131246/Code_of_recommendations_for_the_welfare_of_livestock_-_turkeys.pdf

Code of practice for the welfare of LAYING HENS AND PULLETS. (2018). [PDF]. Department for Environment Food & Rural Affairs. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file /732227/code-of-practice-welfare-of-laying-hens-pullets.pdf

Code of practice for the welfare of MEAT CHICKENS AND MEAT BREEDING CHICKENS. (2018). [PDF]. Department for Environment Food & Rural Affairs. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file /694013/meat-chicken-code-march2018.pdf

Beter Leven Keurmerk:

Kalkoenen - Beter Leven keurmerk. (2020, Juni 8). Beter Leven Keurmerk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/over-de-dieren/alle-dieren/kalkoen/

Kalkoenen - Beter Leven keurmerk Zakelijk. (2022, December 2). Beter Leven Keurmerk Zakelijk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/deelnemen/bedrijfstypen/veehouderijen/kalkoenen/

Leghennen - Beter Leven keurmerk. (2021, Juni 4). Beter Leven Keurmerk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/over-de-dieren/alle-dieren/leghennen/

Leghennen - Beter Leven keurmerk Zakelijk. (2022, Juli 1). Beter Leven Keurmerk Zakelijk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/deelnemen/bedrijfstypen/veehouderijen/leghennen/

Reglement - Beter Leven keurmerk Zakelijk. (2023, Maart 3). Beter Leven Keurmerk Zakelijk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/deelnemen/reglement/

Veehouderijen - Beter Leven keurmerk Zakelijk. (2020, Maart 18). Beter Leven Keurmerk Zakelijk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/deelnemen/bedrijfstypen/veehouderijen/

Vleeskuikens - Beter Leven keurmerk. (2021, Juni 4). Beter Leven Keurmerk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/over-de-dieren/alle-dieren/vleeskuikens/

Vleeskuikens - Beter Leven keurmerk Zakelijk. (2023, Januari 3). Beter Leven Keurmerk Zakelijk. https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/deelnemen/bedrijfstypen/veehouderijen/vleeskuikens/

Aanvullende besluiten en interpretaties BLK criteria Kalkoenen 1 en 2 sterren. (2022, December 2). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2022/12/AanvullendebesluiteneninterpretatiesKalkoenen_1-11D_20221202.pdf

Aanvullende besluiten en interpretaties BLk criteria Leghennen 1, 2 en 3 sterren. (2022, Maart 8). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2022/07/AanvullendebesluiteneninterpretatiesLeghennen_1-14C_20220308.pdf

Kalkoenen 1 ster versie 1.1. (2016, September 1). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2022/09/Kalkoenen-1-ster-versie-1.1-ZW-d.d.-01-09-2016.pdf

Kalkoenen 2 sterren versie 1.1. (2016, September 1). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2022/09/Kalkoenen-2-sterren-versie-1.1-ZW-d.d.-01-09-2016.pdf

Leghennen 1 ster Versie 3.1. (2016, September 1). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2020/05/Leghennen-1-ster-Versie-3.1-ZW-d.d.-01.09.2016.pdf

Leghennen 2 sterren Versie 3.1. (2016, September 1). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2020/05/Leghennen-2-sterren-Versie-3.1-ZW-d.d.-01.09.2016-1.pdf

Leghennen 3 sterren Versie 2.1. (2016, September 1). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2020/02/Leghennen-3-sterren-Versie-2.1-ZW-d.d.-01.09.2016.pdf

Stadig, L. (2019). VLEESKUIKENCONCEPTEN IN NEDERLAND Een vergelijking op gebied van dierenwelzijn. Dieren Bescherming. https://beterleven.dierenbescherming.nl/wp-content/uploads/2020/07/20191010-Welzijnsvergelijking-vleeskuikenconcepten-DEF.pdf

Vleeskuikens 1 ster versie 5.2. (2023, Januari 2). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2023/01/Vleeskuikens-1-ster-versie-5.2-ZW-d.d.-02-01-2023.pdf

Vleeskuikens 2 sterren versie 2.2. (2023, Januari 2). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2023/01/Vleeskuikens-2-sterren-versie-2.2-ZW-d.d.-02-01-2023.pdf

Vleeskuikens 3 sterren versie 2.2. (2023, Januari 2). https://beterleven.dierenbescherming.nl/zakelijk/wp-content/uploads/sites/2/2023/01/Vleeskuikens-3-sterren-versie-2.2-ZW-d.d.-02-01-2023.pdf

Andere Nederlandstalige bronnen:

1.2 Voorschriften pluimveebedrijven IKB Kip versie 13. (2023, Juni 1). AVINED. https://www.avined.nl/wp-content/uploads/1.2-Voorschriften-pluimveebedrijven-IKB-Kip-versie-13-230601.pdf

IKB Kip certificatieschema - AVINED. (2023, Juni 1). AVINED. https://www.avined.nl/themas/kwaliteitsregelingen/ikbkip/ikb-kip-certificatieschema

Vlaamse overheid, Beleidsdomein Landbouw en Visserij. (2011, December). HUISVESTING VAN VLEESKIPPEN. https://lv.vlaanderen.be/sites/default/files/attachments/64-huisvesting-vleeskippen.pdf